SERVET YILDIRIM – Küresel iktisat ne yazık ki hâlâ petrole bağımlı. Otomobiller, fabrikalar, ısıtma kazanları yüklü olarak petrol ve doğal gaz ile çalışıyor. Tabir yerindeyse dünya petrol ile işliyor. Petrol ulaşımdan endüstriye, elektrik üretimine kadar çağdaş iktisadın omurgası. Fakat son yıllarda petrol fiyatlarındaki dalgalanmalar gösteriyor ki, global güç piyasası istikrarlı ve istikrarlı değil. Epey kararsız bir piyasa var. Bir yanda, petrol ihraç eden ülkeler, arzı kısıtlayarak fiyatları yükseltiyor ve para kazanıyorlar. Öte yanda ise petrol ithal eden yoksul ülkeler, fiyatların yükselmesiyle ekonomik eşitsizliğin artmasına neden olan türlü dertler yaşıyorlar.
Ve olağan ki fosil yakıtların kullanımı, iklim değişikliğini tetikliyor; gezegenimizin geleceğini tehdit eden global bir krize yol açıyor.
Bu paradoks, ekonomik gelişmeyi çevresel sürdürülebilirlikle nasıl dengeleyebileceğimize dair kıymetli soruları gündeme getiriyor.
Yıkıcı tesirleri artıyor
Bu çelişkinin en son örneği, OPEC+ ülkelerinin (Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü artı Rusya ve başka petrol üreten ülkeler) günlük üretimi 1.16 milyon varil azaltma kararı almaları oldu. Bu atılım, petrol fiyatlarını artırdı ve Brent ham petrolün fiyatını bir anda 80 doların üzerine attı. Petrol üreten ülkeler için bu uygun bir haber; yüksek fiyatlarla daha fazla para kazanıyorlar.
Petrol ithal eden ülkeler için ise bu berbat bir haber. Tıpkı ölçüde petrol için daha fazla ödeme yapmak zorunda kalacaklar.
Bu paradoks yeni bir durum değil. Petrol fiyatları dalgalandıkça ve ülkeler güç ve tesir için uğraş ettikçe, bu çelişki global güç piyasasının tipik bir özelliği haline geldi.
Ancak bu çelişki bilhassa bugün global ısınmanın yaklaşan tehdidi nedeniyle ehemmiyet kazanıyor. Petrol üzere fosil yakıtların sera gazı emisyonlarının en büyük kaynağı olduğu artık bilimsel olarak kanıtlandı.
Fosil yakıt denilen şey binlerce hatta milyonlarca yıl kaya ve toprak altında oksijensiz ortamda gömülü kalmış, ısı ve basınca maruz kalarak fosilleşmiş bitki ve hayvanlardan oluşan güç kaynaklarıdır. Yani kömürdür, petroldür ve doğal gazdır. Bunların özelliği yüksek ölçüde hidrokarbon ve karbon içermeleridir. Fosil yakıt kullanımı global ısınmayı tetiklediği üzere onunla birlikte gelen yıkıcı tesirleri de artırmaktadır.
Küresel iktisada artık de OPEC şoku
Petrol ihraç eden ülkeler geçen hafta sürpriz bir karar ile üretimde kesintiye gitme kararı aldılar. Kesintiyi yapan Suudi Arabistan, Rusya, Kuveyt, Umman, Irak, Cezayir ve Kazakistan üzere ülkeler memnun olurken, petrolü olmadığı için ithal etmek zorunda olan bizim üzere onlarca ülkeyi ise telaş kapladı.
Günde 1.16 milyon varillik kesinti mayısta başlayacak ve yıl sonuna kadar sürecek. Bu işin elebaşlarından Suudi Arabistan bu sürpriz atılımın piyasayı dengelemeyi amaçlayan ihtiyati bir adım olduğunu söylüyor. Halbuki herkes bilir ki, OPEC ülkeleri istikrar denilince global iktisattaki dengeyi değil, kendi bütçelerini düşünürler. OPEC’in tasası 2008’deki üzere bir çöküşü yaşamamaktır. OPEC’in travmasıdır 2008. O yıl 6 ay içinde fiyatlar 140 dolardan 35 dolara kadar inmişti.
Dengeden bahsediyor fakat…
Benim görüşlerini yakından takip etmeye çalıştığım piyasayı uygun izleyen kimi analistlere nazaran bu kesintiler son aylarda gerileyerek herkesi rahatlatan petrol fiyatlarını tekrar 100 dolar düzeyine taşıyabilir.
Oysa bizim açımızdan her şey âlâ gidiyordu. Martta fiyatlar 2021’den bu yana en düşük düzeye inmişti. Fiyatlar 80 doların altına inmişti. Hatta 70 – 80 bandı aslında herkesin çıkarına üzere görünüyordu. OPEC açgözlü davrandı.
OPEC istikrardan bahsediyor lakin bu atılım global iktisatta ulaşılmaya çalışılan dengeyi bozabilir. Güç fiyat artışlarının tesiri ile evvel artan lakin daha sonra bu kere da güç fiyatlarındaki düşüşün tesiriyle gerileyen global enflasyon ise tekrar yükseltebilir.
Almanya, Fransa, Hindistan, Japonya ve Güney Kore üzere yüklü ithalat yapan ülkeler fiyat artışının yaratacağı şoku en fazla hissedenler ortasında olacaklar ancak etkilenecekler yalnızca onlar olmayacak. Bir de bizim üzere gelişmekte olan piyasa ekonomileri var. Türkiye, Arjantin, Güney Afrika ve Pakistan üzere ülkeler de olumsuz etkilenebilecekler ortasında yer alıyor.
İŞTE BİR YOL HARİTASI
Bir yanda petrol satmak ve fiyatları makul bir eşiğin üzerinde tutmak isteyen satıcılar, öteki yanda ise ısınmak ve üretebilmek için ithal petrole bağımlı olan ülkeler… Bu paradoksu bilhassa acil hale getiren şey ise iklim değişikliği tehdidi.
Petrol üzere fosil yakıtlar, sera gazı emisyonlarının en büyük kaynağı. Ne kadar çok petrol kullanırsak, iklim krizi o kadar makûs hale gelir. Buna karşın petrol üreten ülkeler, ekonomileri için değerli bir gelir kaynağı olduğu için satmaya devam etmeye teşvik edilmektedirler.
Peki bu paradoksla ne yapabiliriz? Yanıtı kolay değil, lakin atılabilecek kimi adımlar var. Bunlardan birisi güneş, rüzgar ve jeotermal güç üzere alternatif güç kaynaklarına yatırım yapmak. Daha pak güç kaynaklarına geçerek, fosil yakıtlara olan bağımlılık azaltılabilir ve iklim değişikliğinin olumsuz tesirleri hafifletilebilir.
Başka bir adım ise, global güç piyasasının şiddetlenen ekonomik eşitsizliğini ele almak. Petrol ihraç edenlerden umut yok lakin petrol ithal eden güçlü ülkeler, yardım sağlayarak, kalkınma projelerine yatırım yaparak ve sürdürülebilir güç teşebbüslerini destekleyerek, fakir ülkelere yardımcı olabilirler.
Petrol paradoksu, global güç piyasasının karmaşık ve çelişkilerle dolu olduğunu bize her an hatırlatan bir durum. Ekonomik kalkınma ile çevresel sürdürülebilirlik ortasında yalnızca seçim yapmak kâfi değildir. Bu rekabet eden çıkarları dengelemek, tıpkı vakitte sorunu kötüleştiren ekonomik eşitsizliği ele almak için uygulanabilir yollar bulmamız gerekiyor. Yaratıcı niyet ve yavuz adımlarla, kendimiz ve gezegenimiz için daha uygun bir gelecek inşa edebiliriz.
Daha evvel de bu soruyu tekraren sormuştuk: Bu kaostan aydınlık bir tablo çıkar mı? Karşılık o vakit da “belki”ydi. Artık de “belki”. Şayet petrol ve gaz fiyatlarındaki artışlar alternatif güç kaynaklarına yönelimi hızlandırır, yenilenebilir güç yatırımlarını artırır, pak güce geçişi sağlayacak teknolojilerin daha süratli gelişmesini sağlarsa dünya krizi fırsata çevirmiş olur.