Dünya genelindeki milyonlarca Çerkes’in her 21 Mayıs’ta andığı Çerkes Soykırımı ile ilgili merak edilenleri bir ortaya getirdik. İşte Çerkes Soykırımı’nın tarihçesi…
ÇERKES SOYKIRIMI TARİHÇESİ
Çerkes Sürgünü, Çerkes Soykırımı ya da Çerkes Muhacirliği. 19. yüzyılda, bilhassa 1864 yılında ağırlaşmak ve başta Adığeler ve Abhazlar olmak üzere, Kuzey Kafkasya halklarının Osmanlı topraklarına yönelik zarurî göçleri. Bu olay sonunda bir milyonun üzerinde bir nüfus Osmanlı topraklarına yerleşmiştir. Abhazya’da 31 Mayıs günü, bu sürgünü anma gayesiyle ulusal yas günü ilan edilmiştir.
GÖÇLERİN TARİHÇESİ VE SİYASAL NEDENLERİ
Osmanlı’ya yönelik Çerkes göçleri, küçük kümeler halinde 19. yüzyılın birinci yarısında da yapılmıştı. Örneğin 12 Haziran 1828’de Anapa’nın Rusların eline geçmesi üzerine, kentteki Adıgelerin bir kısmı de Osmanlı’ya göç etmişti. Osmanlı’nın Karadeniz kıyılarına yerleşen, tarım ve ticaretle geçinen 370 Adıge ailesi vardı. Ayrıyeten K’emguy derebeylerinden Kaplan-Girey, Şubat 1847’de 1.619 bireyi ile birlikte İstanbul’a yerleşmiş, kölelerinin bir kısmını de satmıştı.
Göçlerin temel nedeni ise, Rusya İmparatorluğu’nun emperyalist siyasetidir. Bütün sorumluluk Rus hükümetine aittir. Kırım Savaşı, Rus İmparatorluğu açısından Çerkesya’nın stratejik ehemmiyetini somut bir biçimde ortaya koymuştu. Büyük Rus birlikleri, Adıgelen’ler ile İmam Şamil kuvvetlerine duyulan tasalar nedeniyle, İngiliz ve Fransızlarla savaşmak üzere, Kırım’daki cepheye sürülememiştir. Bu da Karadeniz yoluyla Türk ve Batı dünyasına açık bir kıyı ülkesi olan Çerkesya’nın stratejik değerini ortaya çıkarmıştı. Burada yıllardan beri Rusları uğraştıran, inatçı, Rus egemenlik alanı içinde bağımsız bir ada oluşturan, kültürlü ve Müslüman olan bir nüfus bulunuyordu. Fırsat bulduklarında Adıgeler, deniz yoluyla batıdan yardım alabilecek ve süratle kalkınabilecek bir pozisyona ve toplumsal yapıya sahiptiler.[5] Adıge tarımı ve hayvancılığı da, çağına nazaran çok ileri durumdaydı.[6] Ortodoksların koruyuculuğunu üstlenen yayılmacı Rus İmparatorluğu kendi politik çıkarları açısından, bütün bir Rusya’daki Müslüman nüfus yanında, bilhassa Batılı ülkelere açık olan, yani Karadeniz kıyısında ya da yakınında yaşayan Müslüman toplulukları (Adigeler, Abhazlar, Nogaylar ve Kırım Tatarları vb.) gerekirse yok etmek ya da düzgünce etkisizleştirmek istiyordu. Bunlar Rus makamlarınca görüşülen ve üzerinde durulan bahisler idiler.
Bu hedefle, yani Kuzey Kafkasya halklarının Osmanlı’ya göç ettirilmesi programına geçerlik ve ivedilik kazandırmak için, General Mihail Tarieloviç Loris-Melikov 1860’ta İstanbul’a gönderildi. Gaye, Kuzey Kafkasya Müslüman nüfusunun Osmanlı Devleti’ne transferinin Rusya açısından yaşamsal bir kıymet taşıdığını İstanbul’daki Rus büyükelçisine kavratmak idi.[8] Bu doğrultudaki Rus diplomatik teşebbüsleri sonucu Osmanlı Devleti, Rusya’dan, bilhassa Kuzey Kafkasya’dan gelecek bir Müslüman nüfusu kabul etmeyi prensip olarak benimsedi ve karşılıklı göç kurulları devreye sokuldu; birinci kademede, yani 1860-1861 yıllarında on bin Kabartay [9] ve buna ek bir Müslüman Oset nüfusunun Osmanlı topraklarına göç ettirilmesiyle işe başlandı. Kabartay ve Osetleri göçe zorlamak için derebeylerinin ve köylülerin topraklarına el konuluyor, küçük köyler kaldırılıp daha büyük köylerde birleşmeye zorlanıyordu. Ruslar, göçü teşvik için kimi casus ve derebeylerine gizlice para da veriyordu. Kabartayların öncülüğünde başlatılmış olan bu göç olayına, daha sonraları İstambulak’o (İstanbul’a Göç; İstanbul Yolculuğu) ismi verilmiştir. Kabartay ve Müslüman Oset göçlerinin başlatılmasının bir öteki nedeni de, daha batıdaki Adıge nüfusuna yönenlik “etnik temizlik” ve “dış sürgün” ya da “deportasyon” olayını gizleme ve mümkün yansıları geçiştirme korkusuydu. Irkçı ve yayılmacı Rus idaresi, insanlığa karşı bir hata işlemekte olduğunun elbette şuuru içindeydi.
Daha sonra 22 bin Çeçen ve onlarla birlikte, tekrar birtakım Müslüman Osetler de Türkiye’ye gönderildiler[10]. Bu çeşit yöresel, kısmi ve etnik coğrafyayı kökten yok etmeyen göçler, aralıklarla 20. yüzyıl başlarına kadar sürdü. Bu cins göçlere, Dağıstan halkları, Abhazlar, Karaçaylar vb. de katıldılar.
ADIGELERİN SÜRGÜN EDİLMESİ
1860 yılı başlarında, Rus egemenlik alanı içinde, ele geçirilememiş bir ada biçiminde ve çözümlenmemiş bir sorun olarak, yalnızca Adıge ya da Çerkes sorunu bulunuyordu. Dış kışkırtmalarla da alevlendirilen ve yüreklendirilen bir Çerkes direnişi vardı. Ruslar bir türlü Çerkesya’ya kelam geçiremiyor ve boyun eğdiremiyordu. Bilhassa Karadeniz kıyısı boyunca ve doğuda Byelaya (Şhaguaşe) Irmağına kadar yayılmış olan demokratik Çerkes (Abzehler, Natuhaylar, Şapsığlar, Hakuçlar, Ubıhlar, Aibga, Ahçipsov, Ciget ve Pshu) toplulukları diğerlerine boyun eğmeye alışık değildiler ve özgür ömürlerini sürdürmek istiyorlardı. Yarı feodal Adıge toplulukları (Bjeduğ, K’emguy, Mahoş, Yegerukay, Kuban Kabartay, Besleney, vd) ise, 1859’da Ruslara boyun eğmişlerdi. Ruslar batıya gerçek ilerleyerek Şhaguaşe (Byelaya ya da Belaya) Irmağına ulaşmış, Adıgeleri dar bir dağlık alana sıkıştırmış, verimli tarım topraklarının çabucak hemen tamamını ele geçirmiş ve yaşamsal değerdeki ekonomik kaynaklarını da yok etmiş bulunuyorlardı.
Rus tarafında sorunun tahlili konusunda öteden beri iki farklı görüş vardı: Çerkesleri topraklarından sürerek yok etmek; Çerkeslerin dostluğunu kazanarak sorunu vakit içinde barışçı yollarla çözmek. Sürgün tezini, birinci kere, 1857’de, Rus Kafkasya Ordusu Kurmay Lideri General Milyutin öne sürdü, Adıgelere boyun eğdirmek için, Adıgelerin en az bir kısmının kuzeydeki Don Havzası yöresine sürülmesini önerdi, lakin Rusya’daki öbür Müslümanların da reaksiyonunu çekebileceği ve yeni sıkıntılara yol açabileceği telaşıyla teklif sakıncalı bulundu [11]. Karşı görüş olarak, General Filipson, Karadeniz kıyısındaki Çerkeslerin Osmanlı ile ticaretlerinin hür bırakılması halinde sorunun barışçıl yollarla da çözümlenebileceğini savundu [12]. Ancak 1861’de Rusya’da demokratik ıslahatlar çerçevesinde toprak köleliğinin (serflik) kaldırılmasıyla, büyük bir toprak isteği belirmişti. Karadeniz kıyısında yaşayan Ubıh ve Cigetler (Abazin) ile içerideki Abadzeh topluluklarının Osmanlı ile erkek, bilhassa haremler için bayan ihracına dayanan kıymetli bir köle ticareti vardı. Ubıhların bir kısmı köleleri ve köle ticareti nedeniyle zengindi, bu nedenle varlıklı bireyler olan Ubıhlar, fakir bireyler olan Abadzeh, Ciget (Abazin) ve Abhazlar üzere kendi kölelerini değil, bilhassa Abadzeh bölgesi köle tüccarlarından temin ettikleri köleleri, bilhassa hoş köle kızlarını Osmanlı haremleri için Türk köle tüccarlarına satıyor, bu işten büyük paralar kazanıyorlardı. Ubıh zenginlerin tesirindeki Adıgelerin kıyıdaki pozisyonlarını yitirmelerini kabul etmeyeceklerini, ayrıyeten 1861’de özgürlüğüne kavuşan eski Rus toprak kölelerinin (mujik) toprak ihtiyaçlarını de dikkate alan Kafkasya Ordusu Kumandanı General Prens Baryatinski, Milyutin’in raporunu daha köktenci bir anlayışla ele alıp geliştirdi ve Çerkeslerin toplu olarak Osmanlı topraklarına gönderilmesini, Adıgelerden boşalacak yerlere de Rus mujiklerin ve Kazakların yerleştirilmesini Çar’a önerdi. Yeterli bir planlama yapılması halinde, sürgünün fazla bir sorun yaratmayacağı da teklifte belirtiliyordu. Teklif, 1861’de bir devlet siyaseti olarak Rus hükumetince benimsendi. Tam bu sıralarda belirleyici bir nitelikte, 1855’te Çerkes köle ticaretini yasaklamış olan Osmanlı Devleti de, “Çerkes kölelerin makus durumda olmadıkları” gerekçesiyle Çerkes köle ticaretini yine hür bıraktı (Doç.Dr.İsmail Parlatır,Tanzimat Edebiyatında Köleleik,Ankara,1987,s.18-19). Bu da kuşkusuz Çerkes köle sahiplerinin bekleyebileceği sevindirici bir karardı. Adıge sürgününde köle sahipliğinin de değerli bir hissesi vardır.
Adıgeler Rus hükumetinin niyetini az çok kavramakta gecikmediler. Büyük bir felaketi önlemek için uzlaşma yolları aramaya başladılar. Bir yandan da, gerekirse sonuna kadar direnmek hedefiyle, Haziran 1861’de Abadzeh, Şapsığ ve Ubıh bölgeleri birleşti. Soçi (Saçe/?????) yakınlarında bir Çerkes Ulusal Meclisi ile bu meclise dayalı ve 15 üyeli bir Meclis İdaresi oluşturuldu. Yeni idare, sığınmacılarla birlikte bir milyonun üzerinde bir nüfusu temsil ediyordu.
Eylül 1861’de Çerkes temsilciler, Maykop yakınlarındaki Hamketi (?????1??1??) istihkamını ziyaret eden Çar II.Aleksandr ile görüştüler ve yerlerinden sürülmemeleri şartı kabul edildiğinde uzlaşmak istediklerini belirttiler.Özellikle Ubıhlar bu isteği vurguladılar ve Çar’a yazılı olarak şartlarını sundular.Ama Adıgeleri sürmekte kararlı olan ve hiçbir ödüne yanaşmayan Çar,Çerkes temsilcilere: “Ya Türkiye’ye göç edin ya da Kuban Irmağı uzunluklarında gösterilecek olan yerlere yerleşin, kararınızı da bir ay içinde General Kont Yevdokimov’a bildirin” dedi. 1 milyonu aşkın bir nüfusun binlerce yıldan beri yaşadıkları kıyı bölgesinden kaldırılıp Rus askerleri ile Kazak milisleri kontrolündeki sıtma yatağı bir bataklık, bir mevt tarlası olan Kuban Irmağı uzunluklarına yerleştirilmesi önerisi, makul bir teklif olamazdı, yalnızca “yasak savma” kabilinden bir alternatif olabilirdi. Bölgeye daha yakın bir alanda yaşayan birtakım Abadzehler, Çar’ın toprak takası teklifini kabul etme eğilimi gösterdiler, lakin kıyıda yaşayan Şapsığlar, bilhassa direnişi hararetle savunan Ubıhlar öneriyi ve Çar’ın öteki şartlarını (Tutsak askerlerin, sığınmacılar ile asker kaçaklarının şartsız teslimi,vb) kabul etmediler. Ubıh zenginler çalışmaz, nüfusun dörtte birini oluşturan kölelerinin sırtından geçinirlerdi. Rusya’nın 1861’de köleliği kaldırmış olması,Osmanlının da 1855’te yasaklamış olduğu Çerkes köle ticaretini, bir taktik olarak 1860’larda tekrar özgür bırakmış olması, bir Ubıh-Rus uzlaşmasını da olanaksız kılıyordu. Ubıhlar komşuları Abazalar (Abazin) üzerinde tesirli oldukları üzere,Şapsığ ve Abadzehleri de birlikte savaşa yönlendiriyorlardı (bk. L.İ.Lavrov,Vubıkhlar Hakkında Etnografik Bir Araştırma,Kafkasya Gerçeği Mecmuası,Samsun,1992,sayı 8,s.46-59;Doç. Dr. İsmail Parlatır,Tanzimat Edebiyatında Kölelik,Ankara,1987,s.18-19;V.T.Polovinkina,Çerkesya,Gönül Yaram,Ankara,2007,s.252-253).
Rus tarafının, yani Çar II. Aleksandr’ın katı tavrı sonucu bir uzlaşma sağlanamadı. Rus hükümeti 10 Mayıs 1862 tarihli, “Çerkeslerin Rusya dışına göç etmelerine müsaade veren” bir karar çıkardı. Ruslar 1856 Paris Antlaşması nedeniyle donanma bulunduramadıkları Karadeniz kıyısından çıkartma yapamıyorlardı. Bu nedenle Adıgeleri karadan müstahkem çizgilerle çember içine aldılar ve çemberi kıyıya hakikat daraltmaya başladılar. Rusların bu iş için 300 bini bulan büyük bir askeri gücü görevlendirdikleri bilinmektedir. 1862’de, karların erimesiyle birlikte, Rus birlikleri harekete geçtiler, direnenleri öldürmeye, köyleri ateşe vermeye,boşaltılan yerlere Kazak stanitsaları (müstahkem köy) yerleştirmeye başladılar. Bir yıldan fazla süren sert ve kahramanca bir direnişten sonra, Ruslar, Temmuz 1863’te Abadzehleri, Ekim ayında da Şapsığları ateşkes istemek zorunda bıraktılar. Abadzehlerin bir kısmı Kuban uzunluklarına yerleşmeye, bir kısmı de Osmanlı’ya göç etmeye başladı. Rus askeri çizgilerinden uzakta bulunan Ubıhlar ise, Kırım Savaşı üzere bir Rus-Avrupa savaşı olacağını düşünerek,zaman kazanmayı ve beklemeyi yeğlediler. Ateşkes antlaşmasına nazaran, Şapsığlara kış şartları ve her hâlde Osmanlıların da istemeleri nedeniyle, 6 Mart 1864 günü akşamına kadar yerlerinde kalma müddeti verildi. Bu ortada Adıgelere yönelik genel Rus askeri harekatı da, 6 Mart 1864 günü akşamına kadar olmak üzere, süreksiz olarak durduruldu.
Rus askeri birlikleri 1864 yılı Şubat ayı sonlarında,yani karların erimesiyle birlikte harekete geçtiler.Ateşkes imzaladığı için artık direnmeyen Şapsığ toprakları üzerinden yürüyerek, Mart 1864’te şimdi boyun eğmemiş olan Ubıh bölgesine ulaştılar. Ruslar, Ubıhlardan gelen mutabakat ya da uzlaşma isteklerini, vakit kazanma taktiği de sayarak reddettiler.19 Mart 1864’te Ubıhlar bir direniş denemesinde bulunduktan sonra dağıldılar ve 24 Mart 1864’te ateşkesi kabul ettiler. Sonraki gün, yani 25 Mart 1864’te Ubıh bölgesinin merkezi durumundaki eski Navaginsk Kalesi de (Soçi), savaşsız Rusların eline geçti [13]. Ruslar, daha güneydeki dağlık kesitlerde yaşayan küçük Abaza (Abazin) topluluklarının barındıkları Aibga, Ahçipsov, Ciget ve Pshu yörelerini,yani şimdiki Gagra yöresini, Nisan ve Mayıs aylarında denetim altına almayı,direnen Aibga topluluğuna 12 Mayıs 1864’te boyun eğdirmeyi başardılar; bu küçük toplulukları da,istavroz çıkarıp Hristiyan olmayı kabul edenler dışında,bütün Çerkesleri göç ettirdiler ve işgal edilen bütün bu Çerkes topraklarını “Kuban Ordusu Yönetimine” verdiler [14].Halk anlatımına nazaran,istavroz çıkaranlar “Sen kalabilirsin” denilerek sürgün dışı tutuldular,diğerleri askerler taraından süngü de kullanılarak gemilere bindirildiler.Ama Şapsığ ve Ubıhların komşusu olup 1864’te Ruslara boyun eğmeyen ve dağlarda yaşayan Adıge Hak’uç topluluğu direnişini,yer yer 1870’li yıllara,tükeninceye kadar sürdürdü (T.V.Polovinkina,Çerkesya,Gönül Yaram,Ankara 2007,s.281-285).Sonuç olarak kimi Çerkes toplulukları Kuzey-Batı Kafkasya coğrafyasından büsbütün silindiler: Ubıhlar (Yaklaşık 100 binden 1880’de 80’e düştüler), Cigetler, Aibga, Ahçipsov ve Pshular (hepsi 17 bin kadardılar,silindiler)[15]. Kimileri da tükenme noktasına geldiler ya da yeterlice azaldılar: Abadzehler (??????;1864’te 260 binden 1880’de 14.660’a ), Natuhaylar (240 binden 175’e), Şapsığlar (300 binden 4.983’e), Hak’uçlar 83’e,doğuda Kuban ve Laba ırmakları uzunluklarında yaşayan yarı feodal topluluklar olan K’emguylar 80 binden 3.140’a, Bjeduğlar 60 binden 15.263’e düştüler, vb.
ÇERKESYA’DA SÜRÜLENLERİN SAYISI
Rus kaynaklarına nazaran, 1863-64 yılları müddetince 418 bin kişi Türkiye’ye “göç” etmiştir. 1858-65 yılları ortasında göç edenlerin toplam sayısı da 493 bindir. Bu bağlamda 45.023 Natuhay, 27.337 Abadzeh, 165.626 Şapsığ, 74.567 Ubıh, 11.873 Ciget, 10.500 Bjeduğ, 30 bin Abaza (Abazin), 4 bin Besleney, 15 bin K’emguy, Mahoş, Yegerukay, 30.650 Nogay, 17 bin Kabartay ve 23.193 Çeçen Türkiye’ye yerleşmiştir[17]. 1864 öncesinde tamamı 25 bin ile 100 bin ortasında iddia edilen [18] Ubıhların,göçe iştirak sayısının 74.567 olarak verilmesi, Ubıh limanlarından Türkiye’ye gönderilenlerin sayısının 100 bin dolayında olduğu kanısını güçlendirmektedir.Ancak belirtilen bütün bu sayılar,Ruslarca kayıt altına alınmış ve büyük bir olasılıkla düşük tutulmuş olan tek bir tarafın görüşünü yansıtan sayılardır.
İngiliz savaş tarihçisi W.E.D.Allen’e nazaran, o zamanki Osmanlı topraklarına yerleştirilmiş olan Çerkeslerin (Adıge) sayısı 600 binden fazladır [19]. Amerikalı Justin McCarthy, sürülen Çerkes ve başka Kafkas topluluklarının sayısının 1.200.000 dolayında olabileceğini, bunun lakin 800 bin kadarının hayatta kalabildiğini belirtiyor. Sağ kalan nüfusun 600 bini 1856-64 ortasında, 200 bini de 1864 sonrasında göç etmiştir [20]. Şu durumda Allen ve McCarthy’nin 1864’te Türkiye’ye yerleşebilen nüfusa ait kestirimleri uyuşmaktadır. General İsmail Berkok’a nazaran ise, sayı 1 milyon kadardır[21]. Bütün bunlar, kuşkusuz varsayımı sayılardır. Sayıyı daha az ya da daha çok olarak gösteren kaynaklar da vardır. Fakat, Adıge-Çerkes kaynakları, çoklukla 1.500.000 sayısı üzerinde birleşmektedirler.
Sürgüne katılan nüfusun en az dörtte birinin seyahat, kamp ömrü ve yeni yerleşim yeri sırasında öldüğü kabul edilmektedir. Rusların direkt öldürdüğü Adıge sayısı ise 500 binden fazla olarak iddia edilmektedir.
W.E.D.Allen’e nazaran, 1864 Çerkes sürgünü sırasında birkaç bin Abhaz da, Abhazya’dan bir “kaçış” biçiminde ayrılıp Türkiye’ye sığınmıştır.
Sürgün olayının bindirme limanları kuzeyden güneye Taman, Anapa, Novorossiysk, Gelencik, Tuapse, Soçi, Kosta, Adler, Gagra, Sohum, üzere Karadeniz limanlarıdır. Çerkesya’yı boşaltma işi 1864 yılı Haziran ayı ortalarında tamamlanmış, kuzeyde Kuban Irmağı ağzından güneyde Bzıb (Psıbe) Irmağı ağzına (şimdi Abhazya’da) kadar uzanan Karadeniz kıyıları ile hinterlandında tek bir Çerkes bile bırakılmamış, ülke ıssız ve korkulası bir cangıla dönüştürülmüş, bütün Çerkes yerleşim üniteleri istisnasız ateşe verilip yakılmış,tarlalar atlara çiğnetilmiş ve meyve ağaçları bile askerlerce bir bir kesilmiştir.Amaç,olası bir Adıge dönüşüne fırsat ya da dağlarda direnenlere,yani Hak’uçlara (????1???),vb yararlanacakları hiçbir şey bırakmamak idi.
Orta Kuban ve Orta Laba ırmakları solundaki bataklık ovalara yerleştirilenlerle birlikte,bu yerlerde toplanmış olarak,geride yalnızca 80 bin kadar bir Adıge nüfusu kalmıştır[24].Bu 80 bin sayısı Adıge tarihçisi Samir Hatko’ya (??????? ?????) nazaran sonraki yıl,1865’de 51 bine düşmüştü.
İNDİRME YERLERİ
Adıge sürgünü sırasındaki Rus siyaseti, Çerkes nüfusu bir an evvel Rusya hudutları dışına göndermek ve onlardan ebedi kurtulmak biçiminde uygulanmıştır. Karadeniz kıyısına yığılan sivil nüfus, nine ve dedelerce de doğrulandığı üzere, Rus askerlerinin süngü ve dipçik darbeleriyle de zorlanarak, kimi durumlarda oturmaya bile yer kalmayacak biçimde ve yığınlar halinde gemilere doldurulmuştur. Bu yüzden zayiat da büyük olmuştur. Osmanlı idaresi ile koordineli olarak, Batum, Trabzon, Giresun, Ordu, Samsun, Sinop, kefken şimdiki Akçakoca, Burgaz, Varna ve Köstence’de göçmen kampları kurulmuştur. Bu yerler açlık ve salgın hastalıklar nedeniyle, kısa müddette mevt kamplarına dönüşmüştür.1864’te Türk idaresinde olan Batum’a 70 bin, Trabzon’a birinci posta 24.700 (19 bini öldü), akabinde 63.900 Çerkes (günde 180-250 kişi ölüyordu), Samsun’a da 110 bin Çerkes (günde ortalama 200 kişi ölüyordu) çıkarılmıştır[25]. Kısa bir mühlet içinde kampların etrafları yer yer toplu Çerkes mezarlıklarına dönüşmüştür.
1863’te daha çok Natuhay ve Abadzehler ile yarı feodal topluluklar,1864’te ise Şapsığ, Hak’uç, Ubıh ve Cigetler göç etmişlerdir. Bu ortada salgın hastalıklar nedeniyle İstanbul’a göçmen sokulması yasaklanmış, sevkiyat Balkanlar’a yönlendirilmiştir.
Kuzey Anadolu limanlarına çıkarılan göçmenler şimdiki Ordu, Samsun, Tokat, Amasya, Sinop, Yozgat, Düzce, Adapazarı, Kocaeli, üzere, o vakitler boş durumda olan yerlere yerleştirilmiştir. Çerkeslere küçük ölçekli ve dağınık yerler tahsis edilmiş, belirli yerlerde öbeklenmelerine, bilhassa toplulaşmalarına fırsat tanınmamıştır. Zira “Çerkeslerin makûs ve saldırgan bireyler oldukları” biçiminde tesirli bir Rus dezenformasyonu vardı. Osmanlı idaresi de Çerkeslerin toplu bir etnik güç olmasını istemiyordu. Toplu yerleşim, yalnızca İç Doğu’daki Uzunyayla yöresinde (Kabartay, Hatukay, vb) küçük ölçekte gerçekleşebilmiştir. Sonuç olarak Kuzey Anadolu’ya yüzbinlerce Çerkes yerleştirilmiştir. Bunlara toprak ve hayvan verilmiş, nakdî yardım da yapılmıştır.
Balkanlar’da bilhassa Tuna Irmağının güney uzunluklarında şerit üzere uzayan ve yer yer toplulaşan Adıge yerleşmeleri oluşmuştur. Köstence, Varna, Silistre, Rusçuk, Plevne, Vidin, Niş, Burgaz, Kazanlık, Eski Zağra, Filibe, vb yörelerde, şimdiki Kosova, Makedonya, Arnavutluk ve Trakya üzere yerlerde irili ufaklı Çerkes yerleşim üniteleri oluşmuştur. Adıgeler birçoklarınca köy köy ya da öbek öbek, dağınık halde yeni yerlerine yerleştirilmişlerdir. Şapsığ ve Abadzehler, daha çok etnik Adıge köyleri oluştururken, Ubıhlar diğer etnik kökenli köylere de yerleşmişlerdir.Şapsığ ve Abadzehler Gümüşhane,Bingöl ve Bitlis üzere ücra yerler de dahil şimdiki Türkiye’nin 50 kadar vilayetine, Irak, Ürdün, Suriye, Lübnan, İsrail, Kıbrıs, Mısır, Libya (Mısrata kenti ve etrafında ),Tunus vb yerlere, Ubıhlar da daha az sayıda olmak üzere onların içlerine ya da yakınlarına yerleşmişlerdir.
Kabartay, Bjeduğ, K’emguy, Besleney, Abaza ve Nogay üzere, daha evvelce Rus idaresine girmiş olan yarı feodal toplulukların göçleri daha derli toplu olmuştur. Bunların soyluları mallarını elden çıkarıp köle ve taraftarlarını da yanlarına alıp, öncesinden belirledikleri yerlere göç etmişlerdir. Kabartaylar , daha çok Kayseri (Pınarbaşı), Tokat, Sivas Yıldızeli, Kahramanmaraş, Adana, İçel,Eskişehir,Balıkesir Bandırma,vd vilayetlere,Besleneyler Amasya,Çorum,Ankara,Düzce,Sakarya Hendek,vd vilayetlere,Barakaylar Bilecik,Sakarya,vd vilayetlere,Abazalar Kayseri (Pınarbaşı),Adana,Sivas Yıldızeli,Sivas Şarkışla,Yozgat, Eskişehir,Bilecik,Bursa İnegöl,Kütahya, vd vilayetlere,Hatukaylar Kayseri Pınarbaşı,Bolu,vd vilayetlere, Bjeduğlar Çanakkale Biga’ya, sonraları Balkanlar’dan Suriye’ye, K’emguylar Bilecik Bozüyük’e,Kocaeli ve Düzce’ye,Mahoşlar Samsun’a,Nogaylar Adana ve Osmaniye taraflarına yerleşmişlerdir.
Balkanlar’daki Çerkes yerleştirmeleri sırasında, Osmanlı idaresi Sırp ve Bulgar nüfusu rahatsız edici (toprağı Hristiyan köylülerden alıp Çerkeslere verme,Hristiyan nüfusa Çerkesler için mesken imaline yardım etme yükümlülüğü yükleme, angarya işleri, vb) davranışlarda bulunmuştur. Bu da, idaresi aşıp Çerkeslerin aleyhine dönüşen reaksiyonlara yol açmıştır[26]. Ayrıyeten Sırp ve Bulgar ayaklanmalarını bastırma işinde Çerkes milislerin de misyon almış olması, reaksiyonları giderek düşmanlığa dönüştürmüştür.
1878 Berlin Antlaşması mucibince, Türkler ve başka Müslüman topluluklar başka tutularak, yalnızca Balkanlar’daki Çerkes nüfusa, bütünüyle Osmanlı Devleti’nin Asya ve Afrika’daki topraklarına sürülme cezası verilmiştir. Bugün Anadolu’nun Marmara, Ege, Akdeniz, İç,Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki ana Çerkes nüfusu, daha çok bu Balkan muhacirlerinin torunlarından oluşmaktadır. Balkanlar’dan sürülenler, ayrıyeten şimdiki Suriye, Lübnan, Filistin (şimdi İsrail), Ürdün, Irak, Mısır, Kıbrıs, Tunus, vb yerlere de götürülerek yerleştirilmiştir. Balkanlar’dan sürülenlerin sayısı üzerine 200 binden başlayıp 600 bine ulaşan varsayımlar yürütülmektedir.
Şimdi Balkanlar’da Bulgaristan’da 4 köy (Varna, 1.300) olduğu bilinmekte, ayrıyeten Romanya, Kosova ve Makedonya’da da küçük Adıge kalıntıları bulunmaktadır. Türkiye Trakyası’nda Kırklareli’nin Vize ilçesinde, Tekirdağ’da ve İstanbul’un Silivri ilçesinde, vb yerlerde varlığını korumuş kimi köy ve köy kalıntıları ile perakende kümeler da vardır.
1864 SONRASINDAKİ GÖÇLER VE NEDENLERİ
Osmanlı’ya gönderilmeyen ya da dağlarda saklandığı için gönderilemeyen çok küçük bir Çerkes nüfusu da (Şapsığ,Hak’uç, Ubıh, Ciget, Abadzeh vb) Orta Laba ve Orta Kuban ırmakları soluna götürülüp yerleştirilmiştir. Bu ortada dağlara sığınmış olup saklanmaktan vazgeçenler de fırsat buldukça Kuban uzunluğundaki Çerkeslere katılmıştır. Buralarda stanitsalarda (Kazak köyü) yaşayan ve çoğunlukta olan Rus Kazakları tarafından denetlenen yarı feodal Adıge topluluklarının birtakım kalıntıları (Bjeduğ,K’emguy,Kuban Kabartayları,vb) barınıyorlardı. Bu nüfusa iç sürgün yoluyla, bilhassa Abadzeh ve Şapsığ nüfusu da eklendi. Bu yeni nüfusa Byelaya (Şhaguaşe) Irmağı ile Laba Irmağı ortasındaki yerlere yerleşme, lakin Laba’nın doğusuna (Base Ovasına) geçmeme talimatları verilmişti. Bu yerler o vakitler için yer yer bataklık, sivrisinek ve sıtma yatağı mevt tarlaları halindeydi. Periyoduna nazaran ileri bir tarım ve çalışma tekniğine sahip olan Adıgeler, en uygun gördükleri yerlerde, nezaret altında köylerini kurdular. Ancak her taraftan silahlı Rus Kazaklarının sıkı kontrolü altındaydılar; ayrıyeten Rus topları da yıllarca Adıge köylerine çevrili tutulmuşlardı. Bu yerlerdeki Adıgelerin toplam sayısı 1864’te 80 bin kadardı.
Adıgelerce, imece yöntemiyle su tahliye arkları kazılarak bataklıklar kurutuldu, bentler ve sulama kanalları oluşturularak tarlalara su götürüldü. Rusya’daki endüstrileşme hareketine koşut olarak, buğday ve mısır dışında, sanayi eserleri olarak, bilhassa tütün ve şeker pancarı ekimi ehemmiyet kazandı. Hayvancılık, arıcılık, avcılık ve balıkçılıkta da maharetli olan Adıgeler süratle toparlanmaya ve zenginleşmeye başladılar. Altın ve gümüş işlemesinde de, klasik olarak ileri ve çok usta bireyler olan Adıgelerin içinden kuyumcu, sarraf ve deri tüccarları zümresi oluştu (Adıge ataları Sind ve Meotlar’ın da altın sürece ve sanat alanlarında çok usta ve yetenekli oldukları arkeolojik kazılarla da kanıtlanmaktadır,bk.Vikipedi-Adigey,Ekonomi bölümü). Zenginleşme sonucu birçok Adıge Türkiye’ye gidip gelmeye ve akrabalarını aramaya başladı. Ayrıyeten “Geguak’o-Vısak’o kup” denilen müzikçi ve oyuncu kümeleri da Türkiye’ye giderek,Türkiye’deki yakınlarını ve sanatkarları da Kafkasya’ya davet ederek alakaları ve kültürel bağları canlı tutuyorlardı.Adıge nüfusu da, yaralarını sarıp süratle çoğalmaya başlamıştı.
Ama Rus makamları durumu kavramakta gecikmediler.1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı, Kuzey Kafkasya halklarına ait Rus korkularını daha da arttırdı.Müslüman Abhaz, Adıge, Çeçen ve Dağıstanlılar ortasında Türk yanlısı ayaklanma ve hareketlenmeler görüldü. Osmanlıların nostaljik yayılmacı hasretleri tükenmemişti. Bu doğrultuda Adıgeler ve öbür Kuzey Kafkasya toplulukları da Türklerin doğal müttefikleri sayılıyor ve bunlar Osmanlı casusları tarafından daima kışkırtılıyorlardı. Bu ortada tedbir alınmadığı takdirde, Karadeniz kıyısında ya da yakınında yaşadıkları için, en tehlikeli topluluklar pozisyonunda olan Adıge ve Müslüman Abhaz nüfusu 100 yıl üzere bir mühlet içinde milyona ulaşabilecek ve Rusya açısından 1864 öncesi duruma yine dönülmüş olacaktı. Kuzey Kafkasya’daki süratli Müslüman nüfus artışı da Rus yöneticileri kaygılandırıyor ve azaltma dermanları aranıyordu. Lakin, sonunda, Türkiye’ye yönelik göç ettirme programının,konjonktür gereği (Rus endüstrici ve tüccarların muhalefeti sonucu) Kuzey Kafkasya ölçeğinde geniş tutulmayarak, yalnızca Orta Kuban ve Orta Laba solundaki, yani şimdiki Adigey Adıgeleri ile hudutlu tutulmasına karar verildi. Yeni sürgünlere münasebet olması için de, sözgelişi şimdiki Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti yerindeki Adıgeler (Kabartay ve Besleneyler) çalışkan,üretici,sadık ve yerini benimsemiş şahıslar sayılırken, şimdiki Adigey Adıgeleri “tembel, Türkiye’de akrabaları olan,yerini benimsemeyen ve Türkiye’ye gitmek için can atan” bireyler olarak tanımlandılar.
Nitekim Kasım 1889’da Orta Kuban ve Orta Laba solunda yaşayan “Adıgelere ilişkin 230 bin desyatin (250 bin hektar) fiyatındaki verimli yerlerin alınıp 24 bin Adıge’nin Türkiye’ye göç ettirilmesine,onlardan alınacak toprakların da Kazak ve emekli askerlerden oluşacak 20 bin Rus erkeğine tahsis edilmesine” ait bir hükümet kararı yürürlüğe sokuldu[30].Bu çeşit sürülmeler sonucu olarak, Adıge nüfusu da son derece azaltılmış oldu. Örneğin 1865’te Adıge nüfusu, şimdiki Adıgey ve Karaçay-Çerkes yörelerini de kapsamak üzere,Kuban oblastı toplam nüfusunun üçte biri kadardı (107 bin). Oran 1890’larda onda teğin altına düştü:1897’de,şimdilerde Adıge ve Çerkes (Kabartay ve Besleney) denilenlerin toplam nüfusu 43 bin olarak belirlendi.Bu nüfusun 30 bin kadarı şimdiki Adigey ve Şapsığ bölgelerinde,kalanı da şimdiki Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti yöresinde bulunuyordu (1864 sonrası periyotta Adıgelere uygulanan baskılar için ayrıyeten bk.Tamara V.Polovinkina,Çerkesya, Gönül Yaram,Ankara,2007).
Sürgüne tabi tutulan Adıgeler bugün Türkiye,Irak,Suriye,Lübnan,Ürdün,İsrail,Mısır, Kıbrıs,Libya,Tunus,Kosova,vd ülkelerde;buralardan göç etmiş olarak da AB ülkeleri (Almanya,Fransa,Hollanda,Belçika,Avusturya,Bulgaristan,vb),İsviçre,ABD (New Jersey,NewYork City,California,vb),Kanada,Avustralya ve toplam 40 kadar ülkede yaşamaktadırlar.
Günümüzde,2002’de Adigey Cumhuriyeti ile Şapsığ yöresindeki ya da Rusya Federasyonu’ndaki (RF) Adige sayısı 131.769,Çerkes sayısı 60.517,Kabartay sayısı 519.958,Abaza (Abazin) sayısı 37.942,Gürcistan’dan tek taraflı ayrılan Abhazya’daki Abhaz sayısı da 100 bin dolayındadır.Diğer Kuzey Kafkas halklarının nüfusları da,RF’de ve 2002’de şöyleydi:Çeçen 1.360.253;Avar 814.473;Oset 514.875;Kumuk 422.409;İnguş 413.016;Lezgi 511.535;Dargi 510.156;Karaçay 192.182;Lak 156.545;Tabasaran 131.785;Balkar 108.426;Nogay 90.666;Rutul 29.929;Agul 28.297;Abhaz 11.367;Tsahur 10.366.RF içindeki toplam Kuzey Kafkasya yerli nüfusu 6 milyona,Gürcistan ve Azerbaycan’dakilerle 7 milyona yaklaşmakta,Diaspora (Türkiye,vb) ile birlikte,sayı,muhtemelen 10 milyonu aşmaktadır.
Rus makamları Adıgeler ile öbür Kuzey Kafkas halklarına uyguladıkları sürgünü ya da etnik paklığı,aradan 140 yılı aşkın bir müddet geçmiş olmasına rağmen,itiraf etmiş ve Adıgelerden özür dilemiş değildirler.Olayı gizledikleri üzere,sürülen bu insanların Diaspora’daki torunlarının,Ata topraklarına dönüş isteklerini de kabul etmemekte, engellemelerde bulunmaktadırlar.1864 sürgünü,Rus idarelerince,Rus ve dünya kamuoyundan hala gizlenmekte,konuya bir cins sansür uygulanmaktadır.Rus makamları tarihi bir ülke olan Çerkesya’yı yok ettikleri gerçeği konusunda da derin bir sessizlik içindedirler.
21 Mayıs 1864’te Rusların Kbaada yaylasında düzenlemiş oldukları askeri merasim ve dini ayin olayını,Rus milliyetçileri “Kafkas Savaşı”nın sona erdiği bir fetih günü olarak hala her yıl 21 Mayıs’ta Kbaada (şimdi Krasnaya Polyana)’ya da gidip anmaya ve kutlamaya devam etmektedirler.Bunu kınayan Çerkesler de,alternatif olarak “21 Mayıs”ı Kuzey Kafkasya halklarının sürüldüğü ve Çerkeslerin soykırıma uğratıldığı bir “Yas Günü” olarak her yıl anmaktadırlar.
ABHAZ VE ÖBÜR SIĞINMACILAR
Abhazya, İmereti Krallığı ile birlikte Osmanlı müdafaasında iken, 1810’da kendi isteğiyle feodal prenslik halinde Rusya muhafazasını benimsemiş ve Rusya’ya bağlanmış,bu bağlanma durumu 1812 Bükreş Antlaşmasıyla Osmanlı Devleti tarafından da tanınmıştı. Abhaz muharriri Hayri Ersoy’un naklettiğine nazaran, Abhaz Prensliği’nin nüfusu 1858’de 94.023 idi[31].Rus muhafazasındaki bu Abhazya Prensliği, Çerkesya’nın Ruslarca işgal edilmesinin akabinde, 1864’te,Rusya’daki genel demokratik ıslahat programı yeterince lağvedildi ve Abhazya Prensliği toprağı “Sohum okrugu”na dönüştürüldü; 1861 ıslahat programı çerçevesinde,üç yıllık bir gecikmeyle de olsa,1864’te,Abhazya’daki derebeyliği (feodal ayrıcalıklar) ve kölelik de kaldırıldı. Bu gelişmeler üzerine Abhazya’da bir ayaklanma oldu[32] ve binlerce Abhaz Türkiye’ye sığındı[23]. 1866’daki toprak ıslahatı sırasında da Türkiye’ye sığınmalar oldu[33]. Mayıs 1877’de Abhazya kıyılarına, şaşırtma emelli Osmanlı çıkartmaları yapıldı. Türkler ve destekleyicileri olan Abhazlar, Abhazya’nın kıyı kısmını 4 aya yakın bir mühlet ellerinde tuttular. Toprak sahibi bir kısım Abhaz ise, iç kesimde, eski prens ailesi (Şervaşidze) önderliğinde Rusları destekledi. Savaşı Rusların kazanması üzerine, Osmanlılarla işbirliği içindeki Abhazların önayak olmasıyla 30 bin[34] ile 50 bin ortasında değişen sayılarda bildirilen ve 1864-78 yılları ortasında da,toplamı 100 bin ile 125 bin ortasında varsayım edilen bir Müslüman Abhaz nüfusunun Osmanlı Devleti’ne sığındığı yazılmaktadır[35]. Bunlar şimdiki Düzce, Sakarya, Kocaeli, İstanbul, vd vilayetlere yerleştirildiler.
Feodal hiyerarşi,halen ve en çok Abhazlar ortasında varlığını korumaktadır: Klasik Abhaz toplantılarında,toplum içi kan davaları ve yargısal mevzular,vb meseleler görüşülmekte ve sıkıntıların çözümlenmesine çalışılmaktadır.Bu toplantılar soyluların ve önde gelen asil bireylerin idaresinde yapılmakta,alınan kararlar uygulanmaktadır.Bu ortada 2005 yılında RF’nin Soçi (Saçe) kentinde Abhaz Prens ailesinden (Şervaşidze ya da Çaçba ailesi) Denis Çaçkhalia’nın (????? ????????) iştiraki ile “II.Abhaz-Abazin Soyluları (ya da “Asiller”) Kongresi” de (Abaza Duney.ru/nobles Congress) yapılmıştır (Ayrıca bk.”Nart” mecmuası,sayı 41-42,s.47;sayı 44,s.36-37).
1877 ayaklanması sonucu,Abhazya büyük ölçüde Müslüman Abhazlardan boşaldı ve Ortodoks Hıristiyan Abhazlar Abhaz nüfusunun çoğunluğu haline geldiler. 1886’da Sohum okrugu’nda (Abhazya), Fahrettin Çiloğlu’na nazaran 68.773 olan genel nüfus içinde 28.320[36], Hayri Ersoy (Siuktar)’a nazaran de 58.960 Abhaz kalmıştı[37].Bu 30 bin dolayındaki fark,30 bin kadar Samurzakan’ın,Ersoy tarafından Abhaz olarak,Çiloğlu tarafından da farklı değerlendirilmiş olmasından kaynaklanıyor olabilir. Her iki müellife nazaran 1926’da Abhazya’da 55.918 Abhaz bulunuyordu.
Oset sığınmacılar; Kars, Erzurum, Sivas, Yozgat, vd vilayetlere; Karaçaylılar Eskişehir, Afyon, Konya, Tokat (Reşadiye), Kayseri (Pınarbaşı),Sivas Yıldızeli,vd vilayetlere; Çeçenler; Sivas Yıldızeli, Konya (Beyşehir), Kahramanmaraş (Göksun), Mardin (Kızıltepe), vd vilayetlere; Dağıstanlılar; İstanbul, Yalova, Balıkesir, Sivas, Kahramanmaraş, Muş, Kars, Erzurum, Tokat, İzmir, Denizli, Çanakkale, Samsun, Trabzon, Kayseri , Sinop, Hatay vd. yerlere yerleştiler.
1877’deki Abhaz sığınmacılara ilişkin bir mezarlık Kocaeli’nin Kandıra ilçesi Kefken mevkiinde, deniz kıyısında bulunmaktadır. Her yıl 21 Mayıs günü, bir Anıt Mezarlık haline getirilen bu yerde,Türkiye’deki Abhaz ve Kafkas (Adıge, vd) sivil toplum kuruluşları öncülüğünde toplanılmakta, dua edilmekte, gece ateş yakılarak ve denize çelenkler bırakılarak geçmişin üzücü anıları yaşatılmakta, ayrıyeten birebir gün İstanbul’da Üsküdar Kız Kulesi önünde toplanılıp sürgünde ölenler anısına Boğaz’a çelenkler bırakılmakta, daha öbür yerlerde de gibisi etkinlikler düzenlenmekte, Çerkeslerin bulunduğu birçok ülkede de 21 Mayıs bir “Yas Günü” olarak anılmaktadır.
Adıge/Çerkesler,2010 ve 2011 yılları 21 Mayıs günlerinde,21 Mayıs 1864’ü,yaniYas Günü’nü,İstanbul Taksim Meydanı’ndan başlayan,İstiklâl Caddesi boyunca sloganlar eşliğinde süren ve Galatasaray’daki Rusya Federasyonu (RF) Başkonsolosluğu önünde sona eren yürüyüşlerle anmış ve soykırımı inkâr eden Rusya Federasyonu idaresini kınamışlardır.Çerkesya yurtseverleri isimli bir Çerkes kümesi da RF Başkonsolosluğu önüne soykırımı ve RF siyasetlerini kınayan bir siyah çelenk bırakmıştır. Rusya Federasyonu ise,Çerkeslere soykırım uygulandığı argümanlarını kabul etmemektedir.
Bu anmalar her yıl düzenlenen bölgesel etkinlikler olan Kafkas İlkbahar Şenlikleri’nde de sürdürülmektedir. Buralarda da günün manasına ait konuşmalar yapılmakta,müzik,dans ve tiyatral şovlar sunulmaktadır.Ayrıca her yıl,sürgünde ölenler ve Anayurt şehitleri ismine Çanakkale’nin Biga ilçesinin Hacıköy ve Kocaeli Merkez ilçesinin Uzuntarla köylerinde anma toplantıları yapılmakta, İstanbul’un tanınmış eski mevlithanlarından, Adıge folkloru derlemecisi ve Adıgece mevlidi Adıge makamı dışında, Türkçe makama uyarlayıp kayda geçiren ve çoğaltan Adıge-Şapsığ asıllı Hafız Fahrettin Abatay (Guser)’in (doğ.1934) sesi ve daha diğer hafızların, ayrıyeten her yıl Adigey’den gelen hafız ve konukların iştiraki ile merasimler yapılmakta ve Adıgece Mevlid okunmaktadır (Abhazlar, Adigey, Krasnodar Kray,Şapsığ Ulusal Rayonu,Şapsığlar).
GENEL ÖZET
?
21 Mayıs 1864; 300 yıl süren Kafkas – Rus savaşlarının sona ermesi ve Kuzey Kafkas halklarının sürgüne zorlanmasının başlangıç tarihidir. Bu tarihten sonra Çerkes toplulukları dünyanın çeşitli ülkelerine dağılmışlardır. Sürgün süreci içerisinde birçok insan hayatını kaybetmiş, sürüldükleri topraklarda ise hastalık, açlık ve yoksulluk üzere sorunlarla karşı karşıya kalmışlardır.
Sürgün yolunda çekilen sıkıntılar, yolda telef olanların feci durumları Trabzon’daki Rus konsolosunun, tehcir işlerini yönetim etmekte olan General Katraçef’e yazdığı raporda şöyle anlatılır: Türkiye’ye gitmek üzere Batum’a 70,000 Çerkes geldi. Bunlardan vasati olarak günde 7 kişi ölüyor. Trabzon’a çıkarılan 24,700 şahıstan şimdiye kadar 19,000 kişi ölmüştür. Artık orada bulunan 63,900 bireyden her gün 180-250 kişi ölmektedir. Samsun civarındaki 110’000 kişi ortasında her gün vasati 200 kişi can veriyor. Trabzon, Varna ve İstanbul’a götürülen 4650 şahıstan de günde 40-60 kişinin öldüğünü haber aldım.” İşte bu suretle peş peşe sürüp gelen felaketlerin ve musibetlerin darbeleri altında inleyen ve eriyen bu kahraman ve faziletkar milletin bedbaht bakiyesi de Dobruca, Bulgaristan, Sırbistan, Arnavutluk, Suriye, Irak üzere hep tehlikeye maruz bulunan ve ebediyen emniyetsizliğin hükümran olduğu yerlere iskan edilmiştir.
Modern tarihin en büyük kitlesel nüfus hareketlerinden biri olan Çerkes sürgünü (Henze, 1986: 247) esnasında deniz üzere kan akıtıldı. Gemiye binmek için aç bîilaç kıyıda yağmur çamur içinde, mevt iniltileriyle bekleşenler, yanaşan gemiye üşüşüp taşıma kapasitesinin çok üzerinde biniyorlardı. Gemiler de daha fazla para alabilmek için çok yolcu alıyor, bu yüzden fazla yol almadan batan gemilere sık rastlanıyordu. 1864 Mayısında, Trabzon’daki Rus konsolosunun yazdığına nazaran 30 bin kişi açlık ve hastalıktan kırıldı. Gemilerde hastalık alameti gösteren olursa derhal denize atılırdı.
Çerkes Soykırımı 20 Mayıs 2011 tarihinde Gürcistan parlamentosunun oybirliğiyle aldığı bir kararla Gürcistan tarafından resmen tanındı. Böylelikle Çerkes soykırımı,bağımsız bir devlet tarafından resmen memleketler arası gündeme taşınmış oldu.
13 Mayıs’tan 25 Mayıs’a kadar (Kaffed Çerkes Soykırımının anmasını 25 mayısta samsun’da yapmıştı) Çerkes Aktivistler tarafından Soykırım hareketi düzenlenmiş. Antalya-Burdur-Afyon-Eskişehir-Ankara-Bolu-Düzce-Sakarya-İzmit-İstanbul-İzmit-Sakarya-Düzce-Bolu-Çankırı-Çorum ve Samsun istikametinde otostop çekerek 2 grup halinde soykırımı bindikleri tüm araçlara ve indikleri yerde gördükleri herkese anlatmışlardı.[38] 13 Mayıs’ta Canberk, Kadir, Gizem ve Gökhan’ın hareketiyle başlayan süreç devamlılık oluşturarak 3 ekim de başlayan ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne yönelen Soykırımı Tanıyın hareketini doğurmuştu.[39] Bu hareket kendini büyüterek çalışma kümelerine bölünmüş ve birinci olarak Antalya’da açılan stanttan sonra Sakarya’da 3 günlük ve 5 günlük toplam 8 gün süren Çerkes Soykırımı Tanınsın Stantları açıldı[40] daha sonra İstanbul Avrupa yakasında Galatasaray Lisesi önünde [41] ve İstanbul Anadolu Yakasında Kadıköy – Bahariye caddesinde stantlar açılarak imza toplanmıştı [42] Gelişen süreçte Sochi Olimpiyatlarının da tesiriyle canlanan Çerkes aktivizmi kendine yeni dinamikler kazanıyor.